ناقل عصبی (انتقال دهنده های عصبی) برای کنکور
انتقال دهنده های عصبی یا همان ناقلین عصبی پیک های شیمیایی کوتاه بردی هستند که از نورون ها (یاخته های عصبی) ترشح شده و بر نورون دیگری اثرگذار هستند.
در این مقاله قصد داریم یک بررسی کنکوری و حرفه ای بر ناقلین عصبی داشته باشیم.
ناقل عصبی یا انتقال دهنده عصبی چیست؟
ناقل عصبی ماده ای با ماهیت اغلب آمینواسیدی است که از یک یاخته عصبی پیش سیناپسی ترشح شده و بر یاخته پس سیناپسی (نورون، ماهیچه یا غدد) اثر می گذارد.
اما در دنیای پیچیده بدن انسان و زیست شناسی هر ماده ای که شرایط بالا را داشت آیا یک ناقل عصبی است؟
خیر، یک ناقل عصبی باید شروط زیر را نیز داشته باشد.
شرط پذیرش ترشحات یک نورون به عنوان یک ناقل عصبی این موارد است:
ماده ترشح شده باید در نورون یا یاخته هدف خود تاثیرات ثابتی داشته باشد که در محیط آزمایشگاهی نیز همین تاثیر مشاهده شود.
یک ناقل عصبی باید درون یک نورون تولید و یا حداقل از آن ترشح شود.
پس از انجام وظیفه و اعمال تاثیر بر یاخته هدف، ناقل عصبی باید بازجذب نورون ترشح کننده شود.
باید سازوکاری وجود داشته باشد که پس از انجام وظیفه، ناقل عصبی باقی مانده از محیط سیناپسی برداشت شود.
جنس و نوع ناقلین عصبی چیست؟
در کتاب درسی زیست شناسی دبیرستان به این موضوع اشاره نشده است پس طبیعاتا طرح سوال از این قسمت مجاز نیست.
در حد کتاب درسی ما همین که بلد باشیم ناقلین عصبی پروتئینی و از جنس آمینواسید هستند کفایت دارد اما در واقعیت:
ناقل‌های عصبی اصلی:
آمینواسیدها: گلوتامات، آسپارتات، D-سرین، گاما-آمینوبوتیریک سید (گابا), گلیسین.
گازوترنسمیترها: نیتریک اکسید، کربن مونوکسید، سولفیدهیدرون)
مونوآمین‌ها: دوپامین، نوراپی‌نفرین، اپی‌نفرین، هیستامین، سروتونین
آمین‌های تریس: فنتیل‌آمین، N-متیلفنتیل‌آمین، تیرامین، ۳-یدوتیرونامین، اکتوپامین، تریپتامین و ….
پپتیدها: اکسی‌تونین، سوماتواستاتین، ماده P، رونویسی تنظیم‌شده با کوکائین و آمفتامین، پپتیدهای افیونی
پورین‌ها: آدنوزین تری‌فسفات (ATP)، آدنوزین
کاتکول‌آمین: دوپامین، نوراپی‌نفرین، اپی‌نفرین
سایرین: استیل‌کولین (ACh)، آنانندامید و ….
دقت داشته باشید که برخی از ناقلین عصبی مانند گلیسین، خود یک آمینواسید هستند پس اصلا در نورون ساخته نمی شوند و فقط بسته بندی ترشح می شوند. اما این موضوع اصلا در کنکور جایگاهی ندارد.
پس از انجام ماموریت
ناقلین عصبی پس از انجام ماموریت خود باید از محیط سیناپسی برداشته شوند تا عملکرد آنها خاتمه یابد.
برای این منظور دو راهکار وجود دارد:
بازجذب به نورون پیش سیناپسی
تجزیه توسط آنزیم ها
روش اول یعنی بازجذب، با مکانیسم درون بری انجام می شود و نسبت به روش دوم اولویت دارد.
در روش دوم، در صورتی که میزان بازجذب به حداکثر خود رسیده باشد و دیگر انجام نشود اما مقداری از ناقل در فضای سیناپسی وجود داشته باشد، سیگنال هایی سبب تولید آنزیم های تجزیه کننده در شکاف سیناپسی می شود.
نکات کنکوری ناقلین عصبی (انتقال دهنده های عصبی)
یک نورون از سه قسمت تشکیل شده؛ دندریت ها، آکسون و جسم یاخته ای.
همین الان بگم که بین جسم یاخته ای و هسته تفاوت وجود داره؛ جسم یاخته ای مجموعه ای از هسته و سیتوپلاسم و اندامک های نورونه…
اندامک ها درون جسم یاخته ای قرار گرفته اند پس یعنی انتظار داریم تا شبکه آندوپلاسمی و جسم گلژی را در کجا ببینیم؟ بله، جسم یاخته ای…
تولید و ترشح
میدانیم که پروتئین های ترشحی در سیتوپلاسم در اندامک ریبوزوم ساخته شده و به شبکه آندوپلاسمی و جسم گلژی می رود تا بسته بندی و برای ترشح به بیرون از یاخته پردازش شود.
همانطور که قبلا هم اشاره کردیم انتقال دهنده های عصبی را برای کنکور پروتئین ترشحی در نظر می گیریم بنابراین انتقال دهنده های عصبی باید درون سیتوپلاسم (جسم یاخته ای) ساخته و بسته بندی شوند.
این مواد پس از تولید به سمت پایانه های آکسونی حرکت کرده و در آنجا ذخیره می شوند.
پس از رسیدن پتانسیل عمل به پایانه عصبی، این مواد با مکانیسم برون رانی و با صرف انرژی زیستی ATP از یاخته سازنده خود که همیشه یک نورون پیش سیناپسی است به فضای سیناپسی ترشح می شود.
بنابراین ساخته و بسته بندی شدن ناقل های عصبی در اندامک های جسم یاخته ای (نه در هسته!) انجام می شود.
عملکرد انتقال دهنده های عصبی
ناقل عصبی پس از ترشح در فضای سیناپسی حرکت کرده و به گیرنده های خود در سطح غشای یاخته پس سیناپسی می رسد.
دقت داشته باشید که یاخته های پس سیناپسی می توانند نورون ها، ماهیچه و یا غده باشند.
گیرنده های ناقلین عصبی نیز همان کانال های دریچه دار سدیمی هستند که با اتصال یافتن به ناقلین عصبی تغییر شکل داده و باز می شوند.
ناقل عصبی به فسفولیپید های غشای یاخته پس سیناپسی برخوردی ندارد بلکه فقط به گیرنده خود که یک پروتئین سراسری به نام کانال دریچه دار است متصل می شود.
ناقل عصبی وارد نورون پس سیناپسی نمی شود اما باعث می شود که یون هایی وارد آن شوند.
جمع آوری و حذف انتقال دهنده عصبی از سیناپس
ناقلین عصبی پس از انجام ماموریت خود باید از فضای سیناپسی جمع آوری شوند. بنابراین مقداری از آنها دوباره به غشای نورون پیش سیناپسی متصل شده و با درون بری بازجذب این نورون می شوند و مقداری از آن نیز توسط آنزیم هایی در فضای سیناپسی تجزیه می شوند.
دقت داشته باشید که بازجذب انتقال دهنده های عصبی نسبت به تجزیه ی آنها اولویت دارد.
تجزیه فقط زمانی انجام می شود که بازجذب به حداکثر مقدار خود رسیده باشد اما هنوز مقداری از ناقل در محیط سیناپسی وجود داشته باشد.
در صورتی که فرایند جمع آوری انجام نشود مکانیسم عملکرد ناقل عصبی ادامه خواهد داشت و باعث ایجاد اختلال می شود.
جمع بندی
- ناقلین عصبی در جسم یاخته ای ساخته می شوند.
- ساخته شدن ناقلین عصبی ربطی به پتانسیل عمل ندارد و در هر زمان می تواند رخ دهد.
- ناقلین عصبی در هسته ساخته نمی شوند بلکه در اندامک های جسم یاخته ای ساخته می شود.
- ناقلین عصبی پس از ساخته شدن به سمت پایانه های آکسونی حرکت کرده و در آنجا مستقر می شوند. این حرکت نیز به پتانسیل عمل ربطی ندارد.
- پتانسیل عمل فقط باعث ترشح ناقلین عصبی از پایانه های آکسونی به فضای سیناپسی می شود.
- ترشح ناقلین عصبی با مکانیسم برون رانی و بازجذب آن نیز با مکانیسم درون بری می باشد.
- ساخت، ترشح و بازجذب ناقل عصبی نیاز به انرژی دارد که این انرژی از میتوکندری های نورون پیش سیناپسی تامین می شود.
- ناقل عصبی هیچگاه وارد یاخته پس سیناپسی نمی شود بلکه فقط به گیرندۀ خود در نورون پس سیناپسی متصل می شود.
- ناقل عصبی از یاختۀ پیش سیناپسی ترشح شده و به همان یاخته نیز بازجذب می شود البته مقداری از آن نیز در فضای سیناپسی توسط آنزیم ها تجزیه می شود.
- ناقل عصبی برای ترشح و بازجذب به لیپید غشای نورون پیش سیناپسی متصل می شود اما هیچگاه به لیپید غشای یاخته پس سیناپسی برخورد نمی کند.
- گیرنده های ناقل عصبی کانال های دریچه دار هستند. که بسته به نوع آنها می تواند سدیمی یا … باشد.
- ناقل های عصبی سبب تغییر شکل در این کانال ها (گیرنده های خود) می شوند.
مطالب مرتبط با این مقاله
میدونستی ما هرروز توی پیج اینستاگرام ویتامین زیست نکات مهم زیست شناسی رو آموزش میدیم پس اگه میخوای هیچ آموزشی رو از دست ندی، اینستاگرام ویتامین زیست رو دنبال کن 😉❤
فهرست مطالب
دوره های کنکوری ویتامین زیست
